Het is dus belangrijk dat de onderzoeker onafhankelijk zijn werk kan doen en zich hierbij beperkt tot het rapporteren van de relevante feiten. Daarom formuleert de onderzoeker samen met zijn opdrachtgever vooraf objectiveerbare en verifieerbare onderzoeksvragen. Hoe komen deze vragen tot stand en hoe voorkomen we onjuiste formulering van deze onderzoeksvragen?
De kwaliteit van een onderzoek staat of valt met de formulering van de juiste onderzoeksvragen. Echter, moeten de onderzoeker en opdrachtgever daarvoor eerst de onderzoeksdoelstelling formuleren. Wat willen de opdrachtgever en eventuele andere gebruikers met de uitkomsten van het onderzoek doen? Waar is het onderzoek voor nodig? Deze onderzoeksdoelstelling legt de basis voor het formuleren van de onderzoeksvragen.
Voorbeeld:
Aandeelhouders van een onderneming vermoeden dat de directeur de winst over 2021 bewust te hoog heeft voorgesteld in de jaarrekening. Volgens hen waardeerde de directeur de schattingsposten namelijk veel te gunstig en zijn bonus is afhankelijk van de hoogte van de winst. Een geschikte onderzoeksdoelstelling is dan:
X doet onderzoek naar de waardering van schattingsposten verwerkt in de jaarrekening en de manier waarop deze waardering tot stand kwam, zodat aandeelhouders in staat zijn te beoordelen of het resultaat over 2021 op de juiste manier is verwerkt in de jaarrekening en de bonus voor de directeur definitief vast te stellen.
De onderzoeker weet nu dat de uitkomsten van zijn onderzoek doorslaggevend zijn voor het vaststellen van het juiste resultaat in de jaarrekening 2021 en voor het definitief vaststellen van de bonus van de directeur. Hierop baseert de onderzoeker zijn onderzoeksvragen.
Zijn onderzoeksvragen gesloten (met ja of nee te beantwoorden) of bevatten deze een veronderstelling of aanname? Dan leidt dit vaak tot suboptimale uitkomsten.
Bijvoorbeeld:
Is het juist dat de winst bewust te hoog is voorgesteld in de jaarrekening?
Deze vraag heeft als veronderstelling dat de winst bewust te hoog is voorgesteld in de jaarrekening. Zo bestaat het gevaar dat het onderzoek zich richt op een bevestiging van deze veronderstelling zonder rekening te houden met andere scenario’s. Door het gesloten karakter van de vraag bestaat de kans dat het onderzoek onvoldoende diepgang heeft. Ook verleidt deze vraag de onderzoeker tot het geven van een oordeel over jaarrekeningfraude. Dit oordeel is echter voorbehouden aan een rechter en niet aan de onderzoeker.
Objectiveerbare onderzoeksvragen zijn:
Onderzoeksvragen noemen we ook wel W-vragen:
Verifieerbare onderzoeksvragen leiden, als twee verschillende onderzoekers deze onderzoeken, bij beiden tot dezelfde uitkomsten. Hierbij gaan we ervan uit dat beide onderzoekers toegang hebben tot hetzelfde feitencomplex.
Deze vragen zorgen voor een daadwerkelijk onafhankelijk en objectief onderzoek. De uitkomsten hiervan zijn bruikbaar voor alle relevante partijen die vervolgstappen willen nemen, waaronder de rechtspraak bij geschilbeslechting.
Voorbeeld (vervolg):
In het onderzoek naar de waardering van de verwerkte schattingsposten in de jaarrekening formuleren we bijvoorbeeld de volgende onderzoeksvragen:
Het beantwoorden van de onderzoeksvragen leidt tot een feitencomplex. De onderzoeker werkt deze gestructureerd uit in een schriftelijk rapport van bevindingen. Op grond daarvan zijn de gebruikers van het rapport in staat een oordeel te vormen over de vraag of het resultaat over 2021 op de juiste manier is verwerkt in de jaarrekening en zijn de gebruikers in staat de bonus voor de directeur definitief vast te stellen.
Een onderzoeker moet tijdens het onderzoek, ter beantwoording van de onderzoeksvragen, een zo compleet mogelijk feitencomplex vergaren en deze feiten in de juiste context plaatsen. Wijzen bepaalde feiten bijvoorbeeld op bevestiging van veronderstellingen of standpunten van een opdrachtgever en partij in een geschil? Mogelijk zijn er echter ook feiten die de veronderstellingen van de opdrachtgever juist ontkrachten en de veronderstellingen of standpunten van een wederpartij in geschil bevestigen. Een goede onderzoeker houdt rekening met onbewuste vooroordelen of een te beperkte blik (bias) die mogelijk verhinderen om alle relevante feiten in het onderzoek te betrekken. Feiten zijn relevant, ongeacht de uitkomst of gevolgen voor de onderzoeksdoelstelling. Objectieve en verifieerbare onderzoeksvragen helpen de onderzoeker daarbij. Voor het plaatsen van feiten in de juiste context is toepassing van wederhoor noodzakelijk. Daarover meer in een volgend artikel.
Het ontwerp van het onderzoek, dat al in de beginfase als uitgewerkt plan van aanpak tot stand komt met een onderzoeksdoelstelling en objectiveerbare en verifieerbare onderzoeksvragen, is essentieel. Dit vormt de basis voor onafhankelijk onderzoek, waarvan de resultaten bruikbaar zijn bij geschilbeslechting en/of het nemen van juridische vervolgstappen.
Wat moet ik doen als ik vermoed dat er binnen mijn onderneming sprake is van fraude of corruptie. Welke stappen moet ik doorlopen en wat moet ik vooral niet doen? Goede vragen.
